Banner del texto Xàbò ginii tsí ndi’yoo xtángoo / El primer abogado, Hubert Matiúwàa

Texto original en mè’phàà y versión en castellano del autor


I

Mba’iin àngiàn’ ló’

nìjañúú numuu xkujndu rí nìríga,

phú ninìì ngínáán ló’

numuu rí tsí máña gú’thàn ló’ ajngúùn,

asndo ná nuxkamaà jùmà rí ná’thán rí muriguìí jùbà’ ló’,

nùtheèn:

—Rí muní’ñáàn ló’

iduu iya Màthayúwàá gàjmàá

júbà ná na’gòò dùùn.


Inuu ìyì’ ná nùsgájma tsinuu akuan

nà’thán rí xkua’nii mà’nè me’.

Xo má ikháán nìkhìín ído xkua’nii nìríga,

ikajngó nìthaàn’ buanu rí mìdxù’ màtànè gajmaà,

nìdríyeè ìxí i’ní,

guma xígu gàjmàá ìdú tsídu awùún ama xàwí,

Nìthaàn’: —Àtangàán táà,

ído màtiyàá xo ja’nìì rí ngí nakhúú xtángoo.



I

El problema tenía sus muertos,

mucho maltrato por no hablar el idioma,

siempre había alguna razón

para quitarnos pedazo a pedazo nuestra montaña,

decían:

—Debíamos

dejar el ojo de Màthayúwàá1

y el filo que madura las nubes.


El papel lleno de hormigas

traía cuenta de eso.

Estabas en edad de irte,

llenaron tu morral del cangrejo

con polvo de maíz,

totopos y sal de piedra,

te dijeron: —Ahí vuelve,

cuando sepas de leyes.


II

Wakí rí nìdxá’núù

xúgíín xàbò nijngììn,

nìrádiìn xèdè

tsí nigúdìín ná i’wá xuajen rí ná’thán ñájun xuajian ló’,

nùtheèn: —Nìthangáà à’diá ló’ rá,

nìthangáà xàbò tsí nda’yoo xtángoo rá.

Rí mbuyà gàmàkuà’ rá’khá ìyì’ jàyuu mà’thán,

skìñùún rú’kuè gí’maa rí mà’nè gàmakuíín.


Asndo xúgè’ mágumà mbànií

xkujndu drígoò jùbà’,

nìgi’dòò numùú xúgíín xàbò

tsí nijáñúún gajmàá numuu nè,

ikhiín tsí nìthiin ná boò rí mùru’waá ìtsí.


II

En la tarde de tu regreso

todos bebieron,

mataron reses

que a reatazos bajaron de las colonias,

decían:

—Llegó nuestro hijo,

el primer licenciado.

Para coronarte no valía el título

sino el apoyo que te daban.


Se iba a arreglar el viejo problema de la tierra,

valieron la pena tantos muertos

que se echaron en las cañadas

para retoñar raíces bajo las piedras.


III

Xúgè’ rí mbuyáà

ì’wá xuajen skiyà’ ló’,

mbo rènè mugíwan mìjná gajmàá agu ndéla ló’ rá.

Numuu rú’kuè,

mbro’on rí nìthangàà,

xugíín gò’ò nijúwaàn gàjnú rí ìwá mitsáán

jamí xùgíín xàbèka nènè jà’wù xtédìún

jamí nìriyáà rawùn txídìín

numuu rí maxátiyaà inìì

rí màgíwàn’ akíàn’ rí ikhaàn ñàjuan’ àdè xuàjen.


III

Los pueblos aledaños

conocerán nuestra fuerza,

los na savi2 se medirán

con el fuego de nuestras velas.

En la noche

las mujeres lucieron coloridos vestidos,

los hombres desempolvaron sus sombreros

y afilaron los machetes

para que sintieras orgullo

y supieras que tú, eres nosotros.


IV

Nènè mbàà àkuìin,

numuu rí níyò’ mìgú’ ná awúun xanáá,>

numuu rí niyo’ mbañuún xàbò tsí tra’a xtíin inuùn

nùprà’àá daan jmí mbatsùn,

ídò nàtù’ùun ná gù’wáá

jamíí nàgo jùdiin rundú.


Nìjumù’ rí nìmbá mì’tsú nàxádxawùn

a’wó ngàmí rí nà’tsu ro’ò awúun’,

jamí naxatrigàmìnà’ xuwiù

inuu tsuwan ídò nàgáyu’ ná awúun xaná.


Ikajngó mbro’on rí nìdxá’nú

nìgìnbúùn bìtún

gajmíí èjèn tsí xo má’ ikhúún ja’ñúù,

nixnaà xó’ xugíí bìtú tsú’kuè rí ma’ne mbita’a jambàá

numuu rí nìdxá’nú ná xuajian ló’.


IV

Creció mi anhelo,

harto de dormir en el monte,

de que hombres encapuchados

entren a patear cazuelas,

alborotar el fuego

y llevarse a los guajolotes.


Imaginé nunca más escucharía

al miedo morderme

ni piel arrugarse entre las espinas,

en la maltrecha huida.


Esa noche

te llevé un racimo de luciérnagas,

que otros como yo, habíamos juntado

para el día de tu regreso.


Imagen
Xúura Ngasundie / Ombligo de Tierra (2020), de Filogonio Naxín, acuarela y tinta china sobre papel de algodón, 75.5 cm x 55 cm.

V

Ídò watse,

nìgúyáá xàbò buanu

numuu rí bríyà’ xóó gà’khò

drigòò xkujndu inuu xuajiàn ló’,

nangwá ndiyaá matríwùún,

asndo nangwá ndiyaá matiàxè

ná kuijììn wa’thààn ná rawuun xkruga.


Tikhuun buanu nithàn,

nijngaà wiñaà mé’,

numuu rí phú mbàà dxàà niniì,

nithiñúùn wá nè’nè,

ikajngó nìwa’thiìn xóó

asndo rí màtrigùùn,

xkua’nii nìnujngóò mbi’i,

nanguá lá’ iyaá màtrigùùn,

nàtruguaà rawuun xkruga

asndo nijnìí idxùún rí nàtiyúùn ná jàmbaà.


V

Los principales te fueron a ver,

no quisiste atenderlos,

ni siquiera asomarte

por los linderos de la puerta

donde te esperaban.


Dijeron, es por la cruda,

quizá se habían excedido en la fiesta

y sintieron pena,

esperaron unos días,

seguías igual,

les abrías el paso

como si no estuvieran en tu camino.


VI

Nijumùún

rí numuu weñò rí nìthanè gajmaà

ikanjgó gí’maa rí mònè numáà,

numuu rí ndàà mbukùún

nixnáá xdú, xtíla jamí tsotòn,

rí giniin jayuu niwèjè akiàn’,

nìrathán rí màtrigùún

ndawáa nìthangaà akiàn’ mbujú’.


Buanu,

xó má’ akuiín ná jùbàá

túniì tsìndí mijneè,

nitheèn rí gíñá xkawè nìkhà jayòó nìmià’.

Numuu rú’kue nigo judeé ndéla ná inuu júbà,

ná rawuun màthà,

jamí ná awúun daan nìndxá’wa àkiàn’

rí nìwànuu ná jàmbaà gàjmáá gíñá xkè’.


VI

Pensaron,

el estudio te había costado mucho

y debían pagarte de alguna manera,

te llevaron huevos, gallinas y chivos,

al principio decías que sí resolverías

pero luego no.


Tu gente,

como suele ser en esta tierra,

no se doblegó,

creyó que algún espíritu se apoderó de tu cuerpo.

Rezaron a los montes, a los ríos,

y en el cántaro

llamaron a tu alma

perdida en los senderos.


VII

Nìwàtàdxa’ún buanu

rí mutheèn ná rí nìthàgí’nií,

ná numuu rí nanguá i’goò ajngáa inuu júbà

jamí rondò rí nìgumà tsákhurámaá i’di inuu

rí màyáxii àkiàn’,

mbá xì’ñá ló’ ni’thán:

—Ràmajàn àkuìin dxáma tsú’kuè,

numuu rí gixaà nìkhà jayoó nè.


Xkua’nii mbujú nè’nè tsindìì akiàn’ xò’

ansdo rí nìganú imbaà dxáma tsí nìga’nè gàjmaà,

nìnújngoo mbi’i ju’,

xo má’ nìthanè ikhààn

xkua’nii má’ nè’nè tsú’kuè mangàa,

xkua’nii nènè i’wìín tsí nìguwá tsudúùn.


Nìthán xì’ñá ló’: —Xúgè’ rí nimbàá màxá’ga rá,

numuu rí phú nàxtiku àkuìin

jamí nanguá iñùú juyáà ló’.

Numuu rù’kuè,

tsáa èjèn ñajuàn xò,

nanguà nindoo mù’nguá gònè gàjmaà xó,

tsí ninjgoo nìganuù,

wajiúú mbi’i ngriguún tsínguà’,

nanguá lá’ è’nè àkuìín màtangíìn xuajiuún.


VII

Se convocó a los viejos

para saber qué pasaba contigo,

porque ni los cerros

ni los ocotes derramados de sangre

podían recobrar tu ánima,

uno dijo:

—Nuestro hijo salió mal,

se lo robó el diablo.


Volvimos a perder la esperanza

hasta que salió otro,

después de un tiempo,

hizo lo mismo y otros le siguieron.


Dijeron: —Nadie más vaya,

porque cambian y no nos quieren.

Por eso,

nosotros no pudimos salir a estudiar,

quienes lo lograron

hace tiempo que andan fuera

y nomás no regresan.


Imagen
Entrega del Premio de Literaturas Indígenas de América a Hubert Matiúwàa en la Feria Internacional del Libro de Guadalajara.

1 Zilacayota, pueblo “río de la guía de calabaza”. Todas las personas que nacen en ese territorio usan el gentilicio mbo Màthayúwàá/gente de la calabaza. Deriva de una historia fundacional, un río donde nació la guía de la calabaza que a su vez dio origen a la casa de trabajo-gu’wá ñajún, la casa de gobierno. A partir de ella se fundamenta la política que permite guiar a la comunidad.

Volver

2 Gente de la lluvia (mixtecos).

Volver


Hubert Matiúwàa (1986) estudió la licenciatura en filosofía y letras (UAGro) y la maestría en estudios latinoamericanos (UNAM). En 2016 obtuvo el Primer Premio en Lenguas Originarias Cenzontle, en 2017 el V Premio de Literaturas Indígenas de América y el Premio Estatal de Poesía Joven del Estado de Guerrero. En 2015 y 2018 obtuvo el Estímulo a la Creación y al Desarrollo Artístico de Guerrero. En 2017 y 2019 fue becario del Fondo Nacional para la Cultura y las Artes. Ha publicado Xtámbaa / Piel de Tierra (Pluralia Ediciones-Secretaría de Cultura, 2016), Tsína rí nàyaxà' / Cicatriz que te mira (Pluralia Ediciones-Secretaría de Cultura de la CDMX, 2017), Las Sombrereras de Tsítsídiín (INALI-Universidad de Guadalajara, 2018), Mañuwìín / Cordel Torcido (Universidad de Guadalajara-Departamento de Estudios en Lenguas Indígenas, 2018), Mbo Xtá rídà / Gente piel / Skin People (Gusanos de la Memoria-Ícaro ediciones, 2020), Adà Bègò tsí nàndà' à ru'wa / Poeta Rayo (Secretaría de Cultura-Alas y Raíces, 2020), Xùkú xùwàá / Entre escarabajos (Oralibrura, 2021), Túngaa Indìí / Comisario Jaguar / Jaguar Commissioner (Gusanos de la Memoria-Oralibrura-Ediciones del Lirio, 2021), Ru’wa ginii / First Rain (Flipped Eye Publishing, 2021).